Kodeks cywilny przewiduje możliwość zawarcia umowy spadkobiercy ustawowego z przyszłym spadkodawcą, mocą której zrzeka się dziedziczenia po nim. Zrzeczenie się dziedziczenia ma charakter umowy zawieranej pomiędzy przyszłym spadkodawcą oraz osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych. Zawarcie takiej umowy następuje przed otwarciem spadku, przed tj. śmiercią spadkodawcy. Przepisy kodeksu cywilnego wymagają, aby ww. umowa miała formę aktu notarialnego. Zawarcie jej w innej formie (a więc np. w formie pisemnej lub ustnie) spowoduje, że umowa będzie nieważna z mocy prawa.
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia nie ma charakteru obligacyjnego, co oznacza, że żadna ze stron nie zobowiązuje się rozporządzać prawem, które nie istnieje. W umowie takiej przyszły spadkobierca ustawowy zrzeka się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy, a więc zrzeka się praw, które mu przysługiwały z mocy ustawy. Skutki prawne takiej umowy powstają z chwilą śmierci osoby, po której ma miejsce zrzeczenie się dziedziczenia i w tym sensie można ją uznać za czynność prawną.
W wyniku zawarcia umowy dotyczącej zrzeczenia się dziedziczenia ten, kto się zrzeka, zostaje wyłączony od dziedziczenia. Powyższy skutek dotyczy również zstępnych (dzieci, wnuków) zrzekającego się, chyba że w umowie znajdzie się wyraźne postanowienie, że zstępnych to nie dotyczy; w innym razie zstępni zostaną wyłączeni od dziedziczenia, bez obowiązku uzyskania ich zgody.
Ze względu na charakter swego powołania do dziedziczenia stroną umowy, która nie może zrzec się dziedziczenia, jest gmina oraz Skarb Państwa.
Przedmiotem zrzeczenia się jest prawo do dziedziczenia z ustawy. Na tym tle kontrowersje może budzić możliwość ograniczenia skutków prawnych zrzeczenia się jedynie do części spadku lub zrzeczenia się tylko prawa do zachowku. Należy zaznaczyć, iż w doktrynie dopuszcza się możliwość ograniczenia zrzeczenia się dziedziczenia do ułamkowej części spadku, mającego przypaść zrzekającemu się na podstawie dziedziczenia ustawowego. W każdej chwili, gdyby sytuacja uległa zmianie, aż do śmierci spadkodawcy, spadkobierca może uchylić się od złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się dziedziczenia. Uchylenie się od zrzeczenia może nastąpić poprzez zawarcie nowej umowy między zrzekającym się a spadkodawcą. Również ta umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, co wprost wynika z art. 1050 kodeksu cywilnego. Stwierdzenie nieważności umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia po spadkodawcy w wyniku uchylenia się przez uczestnika od jego oświadczenia woli prowadzi do przywrócenia mu pozycji spadkobiercy ustawowego (postanowienie Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 12 października 2005r., III CK 48/2005).
W nauce przyjmuje się dopuszczalność zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Problematyczne może okazać się, gdyby warunek lub termin nie ziścił się jeszcze w chwili otwarcia spadku. W takim przypadku należałoby, jak się zdaje, uznać, że umowa nie wywołała skutków prawnych (np. umowa zawarta pod warunkiem, który nie ziścił się jeszcze w chwili otwarcia spadku).
Warto zastanowić się, czy przyszły spadkodawca może powołać zrzekającego się dziedziczenia spadkobiercę do spadku na podstawie testamentu, przekreślając lub ograniczając mający wystąpić z chwilą jego śmierci skutek zawartej umowy. Umowa zrzeczenia się dziedziczenia nie może dotyczyć dziedziczenia z testamentu, a nadto przyszły spadkodawca może powołać zrzekającego się dziedziczenia spadkobiercę do spadku na podstawie testamentu, przekreślając lub ograniczając mający wystąpić z chwilą jego śmierci skutek zawartej umowy.
Niniejsza informacja nie stanowi porady prawnej ani podatkowej. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie informacji w nim zawartych bez wcześniejszego zasięgnięcia opinii Kancelarii.