Sposoby zabezpieczania wierzytelności dzielą się na dwie kategorie: zabezpieczania osobiste oraz zabezpieczania rzeczowe. Należy pamiętać, aby w umowie (pożyczki, sprzedaży itp.) szczegółowo i jasno określić formę zabezpieczenia, osobę ustanawiającą zabezpieczenie (nie zawsze będzie to dłużnik) oraz przedmiot zabezpieczenia (rzeczowego).
Wśród zabezpieczeń osobistych, wyróżnić trzeba: poręczenie, weksel, poręczenie wekslowe, gwarancję bankową, gwarancję ubezpieczeniową, przelew wierzytelności na zabezpieczenie.
Z kolei w gronie zabezpieczeń rzeczowych należy wymienić: zastaw rejestrowy, zastaw ogólny, przewłaszczenie na zabezpieczenie, kaucję, hipotekę.
Powyższe formy zabezpieczeń można stosować równocześnie, jednak wielu wierzycieli nietrafnie poprzestaje na zabezpieczeniu osobistym, np. ograniczając się do weksla in blanco, który jedynie ułatwia sytuację procesową wierzyciela w razie sporu sądowego, lecz nie gwarantuje odzyskania środków należnych od dłużnika. Tymczasem zasadne jest łączenie obu kategorii zabezpieczeń, choć należy je łączyć umiejętnie, aby zastosowane formy zabezpieczeń nie wykluczały się wzajemnie.
Wybór stosownych zabezpieczeń powinien zależeć od odpowiednich czynników, które są ujęte w umowie, spośród których najważniejsze to: wierzytelność (jej rodzaj oraz wysokość), świadczenie wierzyciela (np. towar lub usługa), termin i sposób spłaty, sytuacja majątkowa dłużnika oraz jego pozycja prawna, ryzyko transakcji, koszty zabezpieczenia dla wierzyciela oraz dla dłużnika, możliwość zaspokojenia roszczeń wierzyciela z zabezpieczenia.
Dla standardowej umowy sprzedaży lub dostawy dobrym rozwiązaniem byłoby zastosowanie weksla własnego in blanco wraz z poręczeniem wekslowym. Sam weksel, czyli oświadczenie dłużnika do bezwarunkowej zapłaty odpowiedniej kwoty, umożliwiłby dochodzenie zapłaty na drodze postępowania nakazowego (co umożliwia znacznie wygodniejszy, w tym m.in. znacznie tańszy proces dla wierzyciela), natomiast poręczenie wekslowe umożliwia dochodzenie zapłaty od innej osoby (obok dłużnika), która na wekslu poręczyła zobowiązanie dłużnika swoim majątkiem osobistym. Do tego warto ustanowić zabezpieczenie rzeczowe – w postaci np. zastawu ogólnego lub rejestrowego na pojeździe dłużnika lub w postaci hipoteki na jego nieruchomości (albo dywersyfikując swoje zabezpieczenia, poprzez oba takie zabezpieczenia). Warto jednak uprzednio zweryfikować, czy inny wierzyciel nie zabezpieczył swoich wierzytelności za pomocą zastawu na ruchomościach dłużnika (w tym celu warto przeglądnąć zastaw rejestrowy) lub hipoteki na nieruchomościach dłużnika (w tym celu warto sprawdzić księgę wieczystą w dziale czwartym – istotne jest, aby wcześniej ustanowione hipoteki, które korzystają z pierwszeństwa, nie przewyższały wartości nieruchomości). W takiej sytuacji po wygranej sprawie sądowej możliwe będzie skuteczne wyegzekwowanie należności z posiadanego zabezpieczenia.
Bardziej złożone umowy, m.in. o roboty budowlane wymagają ze swojej istoty zastosowania poważniejszych (ale też droższych form zabezpieczeń), jak np. gwarancji bankowych. Takie zabezpieczenie to umowa trójstronna (pomiędzy dłużnikiem, bankiem – gwarantem i wierzycielem – beneficjentem zabezpieczenia). W ramach takiej umowy gwarant przyrzeka wierzycielowi, że dłużnik (jako zleceniodawca gwarancji) spełni świadczenie lub gwarant spełni je za niego, na żądanie beneficjenta gwarancji, po spełnieniu przez niego określonych warunków. Przy tego rodzaju umowie rolą wierzyciela jest określenie swoich oczekiwań, m.in. co do kwoty zabezpieczenia, warunków zapłaty sumy gwarancyjnej, terminu gwarancji i innych, a następnie zweryfikowanie, czy bank-gwarant udzielił takich warunków. Należy także pamiętać, że udzielenie i potwierdzenie gwarancji bankowej następuje w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
A co w przypadku upadłości dłużnika? Należy zauważyć, że powszechnie stosowane zabezpieczenia osobiste nie przydadzą się wierzycielowi w postępowaniu upadłościowym, bowiem zwykle dłużnik nie jest już na tym etapie zainteresowany kwestionowaniem zasadności zobowiązania, a jedynie uniknięciem swojej osobistej odpowiedzialności, przy spłacie jak najmniejszej ilości zaległych należności. Potwierdza to konieczność stosowania form rzeczowych zabezpieczeń, w szczególności, gdy czasami nie sposób przewidzieć, czy i kiedy kontrahent ogłosi upadłość. W razie sprzedanych towarów z krótkim lub średnim terminem przydatności z odroczonym terminem płatności, warto zastanowić się nad zastosowaniem zastrzeżenia prawa własności towaru do momentu zapłaty ceny (zgodnie z art. 589 kodeksu cywilnego). Co istotne, owo zastrzeżenie jest znane w innych krajach UE (np. Niemcy i Czechy), zatem w razie ogłoszenia upadłości kontrahenta z tych krajów, sprzedany towar, za który wierzyciel nie otrzymał ceny, zostanie wyłączony spod postępowania upadłościowego. Zastrzeżenie prawa własności towaru do momentu zapłaty ceny oznacza, że prawo własności pozostaje przy wierzycielu aż do czasu zapłacenia całości ceny sprzedaży przez dłużnika. Natomiast w razie sprzedanych maszyn lub urządzeń z odroczonym terminem płatności warto zastosować tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie. Ta forma zabezpieczenia wierzytelności może być dokonana przez przeniesienie na wierzyciela przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia, prawa własności rzeczy ruchomej (w tym urządzenia, z którego zadłużenie powstało) lub papierów wartościowych. Istotne jest przy tym określenie, kto będzie dysponował rzeczą przewłaszczoną, gdyż mimo sprzedaży rzeczy warunkowym właścicielem (ponownie) będzie wierzyciel. Istotą tej formy zabezpieczenia jest przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub praw majątkowych z zastrzeżeniem, że w razie wykonania zobowiązania (zapłaty należności), własność powraca na rzecz dłużnika. Oznacza to także, że dłużnik nie może dysponować rzeczą swobodnie, jak właściciel (tj. nie może jej sprzedać, obciążyć itp.), a komornik nie będzie mógł zlicytować rzeczy w egzekucji na rzecz innych wierzycieli. Podobnie, choć z pewnymi odmiennościami, będzie wyglądała sytuacja w razie ustanowienia hipoteki lub zastawu.
Wydawać by się mogło, że problematyczna jest sytuacja, w której dłużnik nie ukrywa, że nie posiada żadnego majątku, aby dokonać adekwatnego zabezpieczenia rzeczowego. W takiej sytuacji należy jednak zażądać od dłużnika przedstawienia zabezpieczenia od innej osoby lub podmiotu – przykładowo poręczenia osoby trzeciej (małżonka dłużnika, jego rodziców, udziałowca dłużnika, członka zarządu dłużnika, spółki w której dłużnik jest udziałowcem) oraz ustanowienia hipoteki na nieruchomości tej osoby trzeciej lub/i zastawu na jego ruchomościach.
Podsumowując, niezwykle istotne jest stosowanie zdywersyfikowanych prawnych form zabezpieczeń wierzytelności, gdyż są one czasami jedyną szansą na odzyskanie zaległych należności oraz ograniczenie ryzyka prowadzonej działalności. Z tego względu niezbędne jest korzystanie z proponowanych wyżej zabezpieczeń, nie zapominając jednak o tym, aby na bieżąco kontrolować sytuację prawą oraz finansową swoich kontrahentów.
Niniejsza informacja nie stanowi porady prawnej ani podatkowej. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie informacji w nim zawartych bez wcześniejszego zasięgnięcia opinii Kancelarii.